Het is een gek raadseltje: ‘Wat loopt er ’s ochtends op vier, ’s middags op twee en ’s avonds op drie poten?’
Deze komt uit het toneelstuk Oedipus. De sfinx vroeg dit aan iedereen die de stad Thebe wilde bezoeken. Als je het foute antwoord gaf, vloog je het ravijn in. Wat dus met honderden mensen gebeurde.
De inwoners van Thebe waren zo radeloos over deze blokkade van de stad, dat ze beloofden degene die het raadseltje oploste koning te maken. Want de vorige koning was tijdens een reis naar een andere stad gestorven.
Toen Oedipus de sfinx benaderde, gaf hij als antwoord op het raadsel: ‘De mens.’ Want die liep als baby op vier poten, als volwassene op twee en als bejaarde met een wandelstok op drie.
De sfinx stortte zichzelf in het ravijn en Oedipus werd gekroond tot koning, trouwde met de weduwe van de vorige koning en kreeg een aantal kinderen met haar.
Maar het noodlot sloeg opnieuw toe in de stad. Thebe werd geplaagd door een rondgaande epidemie. Ook mislukte de oogst, wat tot een hongersnood leidde.
Je kan dan maar een ding doen als Griek en dat is naar het orakel gaan. Oedipus vroeg hoe hij deze vloek van de goden kon opheffen.
Daar zei het orakel dat de stad inderdaad gebukt gaat onder een straf. Want de moordenaar van de vorige koning loopt nog steeds rond in de straten. Als deze persoon wordt gevonden en wordt verbannen, zal de vloek opgeheven worden.
Overtuigd dat gerechtigheid zou zegevieren, ging Oedipus naar de ziener toe. Wie is deze moordenaar en waar kunnen we hem vinden?
Waarna de ziener lijkbleek werd en stamelde: ‘Maar u bent de moordenaar en u zult gestraft worden. U zult verbannen worden en gaat vanaf dan blindelings door het leven.’
Totaal verward ging Oedipus naar zijn vrouw toe en vroeg haar hoe de vorige koning (haar vorige man dus) was vermoord.
Ze legde uit dat een orakel had voorspeld dat de vorige koning door zijn eigen zoon vermoord zou worden. Toen ze een zoon kreeg, hebben ze de baby vastgespijkerd aan een plank en in de bergengelegd voor de wolven.
Oedipus vraagt door hoe de koning dan toch dood kon gaan, als zijn geboren zoon verstoten was.
Ze vertelt: ‘De koning is bij een kruispunt overvallen door een struikrover. Die doodde hem. Een herder zag het allemaal gebeuren.’
Het zweet brak Oedipus uit. Vlak voor hij het raadsel had opgelost van de Sfinx, had hij het orakel bezocht.
Daar zei het orakel: ‘Je vermoordt je eigen vader en trouwt met je eigen moeder.’ Om te voorkomen dat dit lot waarheid zou worden, besloot hij niet terug te keren naar zijn geboortestad Korinthe. Daar waar zijn ouders waren. Onderweg naar Thebe kwam het tot een schermutseling met een vreemde op een kruispunt en helaas moest die man het bekopen met de dood…
Maar was dit de koning van Thebe die hij had gedood?
De enige manier om dit mysterie op te lossen, was de herder vinden die getuige was van het gevecht.
De hele stad wachtte op de terugkeer van de soldaten met de herder.
Maar het was een boodschapper uit Korinthe die eraan kwam met slecht nieuws voor Oedipus.
Oedipus’ vader was overleden en hij vroeg of hij aanspraak wilde maken op de troon in Korinthe.
Oedipus was opgelucht. Dit betekende dat het orakel het fout had. Zijn vader was dood. Hij legde aan de boodschapper uit dat het orakel had voorspeld dat hij zijn pa zou doden en met zijn ma zou trouwen.
De boodschapper begon te lachen en zegt: ‘Maar je ouders zijn helemaal niet je ouders. Ik heb je als baby in de bergen gevonden, vastgespijkerd aan een plank.’
Oedipus trekt wit weg. Hij beseft niet alleen dat zijn biologische vader dood is door hem. Maar dat hij ook is getrouwd met zijn eigen moeder en daar kinderen mee heeft gekregen.
Wat een schaamte en schande.
Zijn vrouw heeft het gehoord en hangt zichzelf op. Oedipus kan dit leed niet meer aanzien: zijn eigen moeder met wie hij getrouwd is, is nu dood, door zijn eigen toedoen. Hoe kan hij zijn eigen kinderen onder ogen komen? Hij steekt zijn eigen ogen uit en laat zich verbannen uit Thebe om de vloek op de stad op te heffen.
Eind slecht, al slecht…
Heftig verhaal, niet?
Dit verhaal is een van de artistieke hoogtepunten van de Griekse tragedies rondom de vijfde eeuw voor Christus. Dit stuk is geschreven door Sophocles.
Je moet begrijpen dat de toneelstukken de Griekse mythes niet opnieuw vertelden. Maar dat de mythe het vertrekpunt was om iets te zeggen over het huidige politieke klimaat en stand van de samenleving. De mens kreeg een duidelijkere rol in de verhalen. De goden kwamen wat meer op de achtergrond te staan.
Toen Sophocles dit schreef, heerste er in Athene een epidemie. Het kostte een kwart van de mensen het leven. Inclusief de koning van de stadstaat. De epidemie was, weten we nu, een variant van de tyfus. Deze plaag treedt vaak op na een verwoestende oorlog.
Athene had net een dertig jaar durende oorlog met Sparta verloren.
De mensen in de staat waren getraumatiseerd, vernederd en angstig door de ziekte. De mensen hielden zich niet meer aan de gestelde regels van de overheid. Want misschien waren zij wel de volgende die gingen sterven, dus wat maakte het allemaal ook uit? Waardoor de ziekte zich natuurlijk nog makkelijker kon verspreiden.
Dit toneelstuk moet je zien als een metafoor van wat er aan de hand was toen.
Oedipus betekent onder anderen in het Grieks: ‘Ik weet het.’ Hij wist zijn lot, door het orakel, maar hij was te blind om het te zien. Wink. Wink.
Dit is een belangrijk gegeven. In onze huidige tijd is de held in films, strips en boeken de dappere persoon die aan de goede kant van de wet staat. Hij bestrijdt het probleem in een kwade wereld.
Maar in de Griekse tragedies gingen ze niet uit van dit zwart-witte wereldbeeld. Goed én kwaad bestaan niet. Er bestaan slechts twee perspectieven. Rechtvaardigheid staat niet aan één kant, het heeft altijd twee versies.
Je moet begrijpen dat Oedipus als hoofdpersoon niet een probleem moest verslaan, maar dat hij zelf het probleem is.
Hij is de koning die zijn eigen stad heeft laten vervloeken door de goden. Alleen hij is te ‘blind’ om het te zien, ondanks dat het orakel hem had gewaarschuwd voor het lot. En als hij het eindelijk inziet, steekt hij zijn eigen ogen uit.
Wat overigens een geniaal bedachte metafoor is. Ik kan hier echt van kwijlen om eerlijk te zijn…
De les van dit toneelstuk is dat we als mens zelf het probleem zijn. En hoewel er genoeg bewijzen zijn dat we zelf het probleem zijn, willen we het zelf maar niet inzien. We willen het niet oplossen. Behalve dan als het bijna te laat is…
Zoals met corona.
We doen alsof het wij tegen het virus zijn. Het individu moet een vaccin verzinnen, moet zich aanpassen aan de gestelde regels van de overheid. Het virus mag geen ruimte krijgen. We moeten het virus verslaan!
Maar het virus is niet het probleem. Het virus is ontstaan op een illegale dierenmarkt van de mens. Het virus heeft zich zo makkelijk kunnen verspreiden door onze geglobaliseerde levensstijl. Het virus blijft zich verspreiden, omdat we het meest menselijke niet los kunnen laten, namelijk: elkaar blijven opzoeken.
Het virus is niet het probleem.
Wij zijn het probleem.
Dat is ironisch, hoopvol en enorm tragisch.
Het is het lot waar we niet onderuit kunnen komen.
Net zoals het klimaatprobleem… Wij veroorzaken die opwarming.
Liefs,
Tomson
