|
Hey jij, Actiefilms zijn eigenlijk mijn guilty pleasure… Kijken hoe een man hoort te zijn: sterk, slimmer dan de vijand, beheerst, gewelddadig. Alles wat ik niet ben.
Hollywood houdt van geweld en van seks. De Nederlandse regisseur Paul Verhoeven heeft in Hollywood veel films gemaakt waarin de ironie van Amerika nooit ver weg is. Hij pakt geweld en seks als thema en vergroot dat enorm uit. Erg geestig als je het doorhebt. Zoals de film Robocop. Een half mens-half robot die de gewelddadige straten van Detroit schoonveegt.
‘Dead or alive, you’re coming with me!’
Of de slechtste film ooit gemaakt volgens Amerikaanse critici: Showgirls. Over een stripster die het wil maken in Las Vegas. Zoveel borsten en uitbundige seksscènes dat het eigenlijk enorm lachwekkend wordt. Gelukkig kunnen steeds meer critici nu ook de ironie ontdekken in die film. Het is eigenlijk een meesterwerk dat de seksuele obsessie van Amerika enorm uitvergroot. Begin van dit jaar werd hier een documentaire van uitgezonden op de NPO.
De beste film van Paul Verhoeven vind ik Starship Troopers. Over planeet aarde die wordt aangevallen door insectachtige aliens. Via propaganda en een hoop testosteron worden de soldaten naar ‘bugs planet’ gestuurd om ze een lesje te leren. Het is bijna niet voor te stellen dat deze film voor 9/11 is gemaakt. Want het geeft heel goed weer hoe het Amerikaanse patriotisme werkt. De film is één en al ironie.
Helaas zijn veel actiefilms niet zo ironisch meer. Je hebt een soort revival tegenwoordig van de klassieke anti-actieheld. Die klassiekers ken je wel. Clint Eastwoord in The Good, the Bad and the Ugly of Sylvester Stallone in de eerste Rambo-film. Van die norse stille loners met een goede beheersing van een wapen.
Nu heb je John Wick met Keanu Reeves. John Wick is een huurmoordenaar met pensioen. Zijn aan kanker overleden vrouw laat hem een hondje na. Daisy. Als hij bij een benzinestation een paar Russen tegenkomt die zijn gave auto willen kopen, gaat het mis. Hij weigert. ’s Nachts zoeken de Russen zijn huis op. Daar nemen ze zijn auto mee en vermoorden ze het hondje. John Wick zweert wraak op de sociopaten. Want je komt niet aan beesten.
Niets wordt aan de verbeelding overgelaten. Bloedspetters, krakende botten, pijnlijke grimassen op gezichten voor ze sterven. Elke vechtscène is net een dans.
Moet je dit eens vergelijken met het Griekse toneel in de vijfde eeuw voor Christus.
Daar zag je nooit geweld. Terwijl in de Griekse tragedies ook een hoop moord en doodslag was.
Belangrijke plotpunten, zoals toen Oedipus zijn eigen vader vermoordde, of Agamemnon die zijn dochter aan de goden opofferde, zijn al gebeurd voor het toneelstuk begint. En als iemand tijdens het toneelstuk moet sterven, gebeurt dat ‘achter de schermen’.
De tragedies laten daardoor niet de actie zien, maar het gevolg van de actie. De lijdende mens.
Dit maakt die Griekse toneelstukken zeer grimmig en donker qua toon. Simon Critchley omschreef dit feit in het boek Tragedy, the Greeks, and Us: ‘Het enige wat de toneelstukken hebben, zijn woorden, woorden, woorden.’
Keanu Reeves en bijvoorbeeld Denzel Washington in The Equalizer hebben juist weinig woorden nodig. Zij hebben vuisten. Explosies. Kogels.
Actie. Actie. Actie.
In onze samenleving eisen we ook graag actie van onze politieke leiders. Van managers. Van voetbaltrainers. ‘Wat gaat u daar aan doen?’ is een vaste vraag in het repertoire.
En als ze het lot niet kunnen keren, moeten politici opstappen, voetbaltrainers worden ontslagen en managers op kantoor ‘gaan hun horizon verbreden’.
Ook in de echte wereld, helaas, is er geweld. Het is fascinerend om te zien hoe de machthebbers reageren op geweld.
Tegen relschoppers: ‘U gaat boeten!’ Als een of ander Arabisch regime iets fout doet: ‘We zullen gepast antwoorden en zullen geen geweld schuwen.’
De huidige actiefilms passen in dat opzicht perfect bij onze maatschappij. Geweld moet met geweld beantwoord worden.
Maar toch hebben de actiefilms en de Griekse toneelstukken een belangrijke overeenkomst.
Wij, toeschouwers, kijken graag naar anderen die pijn hebben. De Grieken deden dat op toneel. Wij doen dat op een scherm.
Waarom kijken we zo graag naar andere mensen die pijn hebben? Is het omdat pijn de grootste vijand is van ons geluk?
Je hebt een filosofische stroming uit het oude Griekenland dat het hedonisme heet.
De hedonisten vinden dat genot nastreven het grootste doel in het leven is. De grootste vijand van genot is pijn. Dus waar geluk is de afwezigheid van pijn.
Naast de hedonisten had je ook de stoïcijnen toentertijd. Letterlijk. Die stonden een pleintje verder bij een andere zuil te filosoferen.
Zij waren het eens met de hedonisten. Het grootste doel in het leven is geluk nastreven. Elke dag weer. Alleen een stoïcijn vindt dat je ook geluk kan ervaren als je pijn hebt.
Dat doet me denken aan Thích Quảng Đức. Hij zette zichzelf in brand in de jaren ’60 in Vietnam om te protesteren tegen de discriminatie van de Amerikaanse troepen.
Al mediterend stierf hij in de vlammen. Zonder een krimp te geven. Voor zijn idealen.
De stoïcijnen en boeddhisten hebben veel overeenkomsten met elkaar. Al zijn ze gescheiden van elkaar ontstaan. Ze zeggen beiden: pijn is slechts een gedachte. Hoe meer controle je hebt op je gedachten, hoe beter je de pijn weg kan relativeren. Daardoor kan je geluk ervaren, ook al heb je pijn.
Is dat wat er met ons gebeurt als we via fictie personages pijn zien lijden? Een veilige manier om te beseffen dat pijn slechts een gedachte is? Ik voel het niet echt-echt, maar ik snap het wel?
Volgens de Grieken is dit het doel van kunst. Door op een veilige manier pijn te voelen, word je gezuiverd. Dat noemen ze catharsis. Een Grieks woord waar geen duidelijke omschrijving voor is gevonden. Het betekent een soort van emotionele zuivering.
Je krijgt dus via fictie toegang tot je eigen opgekropte emoties en angsten. Doordat je mee-lijdt met personages, kan je die gevoelens loslaten. Als een soort menstruatie (sorry voor deze metafoor. Het stond in het boek The Greek tragedies and us). Je kan er niet omheen. Het moet uit je vloeien. Je moet bloeden.
In de Griekse tragedies kan het personage eigenlijk weinig doen aan zijn of haar noodlot. De goden hebben het bepaald. Je kan de pijn van het lot alleen maar ondergaan.
In de christelijke verhalen, die daarna ontstonden, kan de mens er wel wat aan doen. De mensen beseffen dat ze zelf de schuldige zijn van hun noodloot. Hadden we maar niet de appel moeten plukken in het hof van Eden. Bid en vraag om vergiffenis van God. Dan vindt wellicht een zuivering plaats via het hogere. Maar alleen als je in de Heer en Zijn Zoon gelooft.
In de tegenwoordige actiefilms moet de held zelf zijn emotionele pijn oplossen. John Wick moet niet rouwen om het dode hondje. Hij moet de daders straffen met zijn vuisten en wapens. Doe wat aan je problemen! Vecht als je niet blij bent. Versla je demonen.
Zijn zuivering vindt plaats in het vernietigen van de vijand.
Christenen zeggen: ‘Bid harder voor vergeving.’ De Grieken: ‘Dit is wat het is.’ John Wick: ‘Everything’s got a price.’
Vergis je niet. Deze drie vormen van zuivering zitten nog steeds in onze hoofden geprent. Als een soort culturele code.
Want waarom voel ik me anders zo schuldig als ik op een dag een chocoladeletter, een zak chips, Japanse zoutjes, drie blikjes cola en een frikandel speciaal naar binnen heb gewerkt?
Waarom mag ik niet gewoon even een dagje genieten van slecht eten?
Dat is de christelijke moraal die in ons spreekt. Dat calvinistische. We mogen niet te veel genieten. We moeten zondigen.
En als je de volgende dag als een malle loopt te sporten om al die calorieën weg te werken, ben je eigenlijk John Wick. Je bestrijdt dat wat je jezelf hebt aangedaan. Wegrennen en wegtillen die vetkilo’s!
Of je denkt: ‘Het is wat het is. Alsof ik een keus had om voor gezond te gaan.’
Je sust je geweten met de gedachte: ‘Dit is het lot.’
Liefs,
Tomson  |