|
Hey jij, Niets is zo veranderlijk als gevoelens. Niet alleen hoe we ze ervaren. Maar ook hoe we ze verklaren bij de ander. Een man die huilde in de 17de eeuw was vooral geroerd door dat wat hij zag. In de 18de eeuw was de traan bij de man een teken van empathie. In de 19de eeuw vooral een gebrek aan zelfbeheersing. Wat me doet afvragen hoe we anno nu naar de huilende man kijken. Overgevoelig? Het is geen geheim dat ik een melancholicus ben. Een woord dat in de afgelopen eeuwen ook elke keer wat anders betekende. Melancholie stond voor vertwijfeling, verveling of zelfs vermoeidheid of depressie. Het doet me beseffen dat er geen ‘universele gevoelens’ bestaan. Ze zijn nauw verbonden met de cultuur waarin we opgroeien en de tijdsgeest waarin we leven. Als je in de 17de eeuw werd bevangen door de melancholie werd je op dieet gezet en moest je rustig aan doen. In de 21ste eeuw stoppen ze pillen in je en mag je voor honderd euro per uur praten met iemand op een stoel. Om maar een voorbeeld te geven. Typisch trouwens, dat melancholie in de 18de en 19de eeuw vooral een mannenziekte was. Blijkbaar mochten vrouwen deze charmante depressie niet voelen. Die werden al snel gediagnosticeerd met hysterie. Maar de man mocht het wel zijn. Wat aangeeft hoe overheersend het mannenperspectief is geweest de afgelopen tweeduizend jaar. Want waarom zou een vrouw zich niet melancholisch (mogen) voelen? Om even een ander zijstapje te maken. Het is denk ik geen toeval dat we nu woorden gebruiken voor ons gevoel zoals ‘overprikkeld zijn’ of ‘uitgeblust raken’. Deze woorden zeggen iets over nu. Terwijl die gevoelens er al eeuwen zijn. We gebruikten alleen andere termen. Vind je het gek in deze informatiesamenleving dat we overprikkeld raken? Elke dag weer een bombardement aan hatelijke of onrechtvaardige berichten op Twitter, Facebook en het nieuws. Elke dag willen mensen weer iets van ons via appjes en mailtjes. Daar raak je toch uitgeblust van? Wat me op het volgende punt brengt. Voelen we überhaupt wel echt wat we horen te voelen? ‘Is dit wat ik echt voel, of is dit wat ik hóór te voelen?’ staat in het boek Kamers van de melancholie als bijzin genoteerd. Dat zet me toch aan het denken. Dragen we ook een masker voor onszelf? Ze zeggen dat je kinderen van jongs af aan veel moet voorlezen. Zodat ze een goed taalgevoel ontwikkelen. Ik heb bij een kantoorbaan in het verleden van dichtbij gezien wat verwaarlozing van de taal doet met kinderen. Het is niet alleen treurig dat sommige kinderen in Nederland niet eens weten wat het woord voor auto is. Het is nog tragischer dat ze zelfs hun moedertaal niet goed kennen. Omdat de ouders er nauwelijks zijn of onvoldoende met ze praten. Wat betekent dat zij niet hun gevoelens kunnen uiten thuis. Niet hun behoeften kunnen verwoorden. Niet duidelijk kunnen maken of ze pijn hebben of waarom ze verdrietig zijn. Ja, een goede taalstart is goed voor je latere schoolprestaties en ooit je carrière. Maar belangrijker nog dat je de woorden kan vinden om te vertellen wat je echt voelt, om zo in contact te komen met de ander. En daar horen alle emoties bij. Ook degene die er niet mogen zijn en snel worden afgestraft. Zoals boosheid. Of somberheid. Of bij de man verdriet of pijn. Ik kwam het kinderprentenboek The Shadow Elephant op het spoor via brainpickings.org. Over een blauwe olifant die languit in de schaduw lag met een sombere uitdrukking op het gezicht. Vele dieren van de woestijn kwamen langs om hem op te vrolijken. Ze zongen, deden een dansje, maakten eten voor hem. De olifant zag het allemaal aan, maar draaide zich toch elke keer om. Tot er een muisje aan kwam gelopen, verdwaald en oververhit. Hij vroeg of hij bij de olifant mocht uitrusten. En voor het eerst ging de blauwe olifant overeind zitten en vroeg verbaasd: ‘Kom je me niet een verhaal vertellen dan, om me op te vrolijken?’ Nee, gewoon rusten. Dan vertelt het muisje dat ze het favoriete speelgoed van haar zusje heeft kwijtgemaakt en al uren heeft gezocht daarnaar. Maar ze heeft niets gevonden. En nu is ze ook nog verdwaald en ze weet niet meer hoe ze thuis moet komen. De olifant is zo aangedaan door dit verhaal dat die begint te huilen. En de muis huilt mee. Daarna zijn ze beide opgelucht en staat de olifant op. Hij stelt voor om het huis te gaan zoeken in de savanne, tilt de muis op en zet haar op zijn rug. Daarna vraagt de muis: ‘Nu we toch aan het wandelen zijn. Misschien kan jij mij vertellen waarom jij je zo verdrietig voelt?’ Waarna de olifant zegt: ‘Misschien kan ik dat inderdaad proberen.’ Wat is het moraal van dit verhaal? Dat er niets geks is aan je somber of treurig voelen. Dat niemand je dan hoeft op te vrolijken alsof het niet mag bestaan. Maar dat er gewoon naast zitten soms meer dan genoeg is. In de film The Tree of Life (filmhuis-alert) zie je een fascinerend portret van een Amerikaans christelijk gezin. Een autoritaire vader (Brad Pitt). Een gevoelige moeder (Jessica Chastain). Een opstandige oudste zoon. De vader zegt als levensles dit tegen zijn kinderen: ‘Be rich. You make yourself what you are. You have control of your own destiny. Can’t say I can’t. You say I’m having trouble. I’m not done yet. Can’t say I can’t.’ Onzekerheid en falen is geen optie in dit gezin. Je mag je niet zwak tonen. Terwijl de moeder dit zegt in een dromerige voice-over: ‘The only way to be happy is to love. Unless you love, your life will flash by. Do good to them. Wonder. Hope.’ Waarna de vader in een andere scène aan zijn kinderen uitlegt: ‘Your mother’s naive. It takes fierce will to get ahead in this world. If you’re good, people take advantage of you.’ En de ruzies gaan als volgt: Mr. O’Brien: You are not to call me “Dad”. You will only call me “Father”. Young Jack: But… Mr. O’Brien: Don’t interrupt! Young Jack: But you do… Mr. O’Brien: Don’t interrupt! Young Jack: It’s your house. You can kick me out whenever you want to. You’d like to kill me, wouldn’t you? Deze film raakt mij sowieso right in the feels. De film is net een gedicht, bestaand uit prachtig geschoten beelden met dromerige voice-overteksten eronder. Het gaat over de onschuld van jeugd, een trauma waar niemand in het gezin overheen komt, religie, maar ook de Apocalyps. Je moet zelf het verhaal aan elkaar knopen. Want het is een opeenvolging van gezinstaferelen, beelden en veel voice-overteksten. Midden in de film zien we bijvoorbeeld opeens dinosaurussen rondlopen en sterven door een meteorietinslag. Alsof de filmmaker laat zien dat het leed van een familie net zo veel waarde heeft als de verraderlijke kosmos waarin we leven. Of zegt hij juist dat we eigenlijk niets voorstellen? Wat ik zei: de film heeft een hoog filmhuisgehalte. Je voelt ‘m volledig of je vindt het de saaiste film ooit. Wat ik ermee wil aangeven, is dat onze gevoelens al via onze opvoeding ingetaped worden door onze ouders. Wat mag je wel voelen? Hoe mag je je wel uiten? En hoe juist niet? Dus dat wat we zeggen te voelen, voelen we dat echt? Ikzelf huil echt bijna nooit. Alsof dat systeem is uitgeschakeld, omdat een man niet zo hoort te zijn. Terwijl ik ook emotioneel word van het leven. Maar het komt er niet uit. Vreemd toch? En dat is ook zo met het woord melancholie. Het betekent elke keer iets anders. Er worden honderden eigenschappen aan gehangen. Alsof we elke keer iets anders ervaren. Om Karin Johannisson vrij te quoten, is melancholie zelfmoordzwart, depressiegrijs, leegtewit of stemmingsblauw. Die kan zich kenbaar maken als angst, verveling, verlangen, vermoeidheid, leegte, rusteloosheid of genotzucht. Maar er is altijd een overkoepelend thema, ongeacht de cultuur of de tijdsgeest. Dat is gebrek of verlies. En dat maakt de melancholie zo moeilijk tastbaar. Alsof er geen woorden zijn uitgevonden om dat verlies of gebrek te omschrijven. Victor Hugo zei dat melancholie het geluk is om droevig of verdrietig te zijn. Italo Calvino omschreef het als ‘verdriet dat licht geworden is’. Er zitten veel dubbele boodschappen in melancholie. Ikzelf omschrijf het zoals ik een liedje van The Cure zou omschrijven. Happy Sad. Maar melancholie is ook zelfhaat én jezelf geweldig vinden. Het is lijden door de zinloosheid van het bestaan én je creatief uiten om het bestaan zin te geven. Het is dubbel in alles. Net zoals het leven. Melancholische groet, Tomson  |