Aristoteles zei: ‘Alle mensen die ergens in uitblinken, zij het in filosofie, in de politiek, de dichtkunst of de beeldende kunst, schijnen melancholisch te zijn.’
Ik durf te beweren dat sowieso al mijn lezers melancholisch zijn. Anders zou je mijn boeken en teksten niet lezen.
Dit klinkt als een cirkelredenering, maar het is wel waar.
Ook denk ik dat we meer melancholie nodig hebben in het leven. Want als we dit niet voldoende toelaten, ons klootzakken maakt.
Zoals het fenomeen ghosting. Daar later meer over.
Oké. Maar wat is in godsnaam melancholie?
Ik ga een poging wagen om het uit te leggen.
Goed.
Melancholie.
Susan Sontag zei het heel poëtisch: ‘Depression is melancholy minus its charms.’
Italo Calvino: ‘Verdriet dat licht geworden is.’
Victor Hugo noemde melancholie ‘het geluk om verdrietig te zijn’.
Maar.
Wat.
Is.
Het?
Er is geen eenduidig antwoord.
Het is een fascinerend begrip dat in bijna elke eeuw van betekenis verandert.
Maar het draait altijd om dezelfde thema’s, met één overkoepelend woord en dat is ‘verlies’.
De Zweedse hoogleraar Karin Johannisson stelt zelfs dat melancholie de tegenhanger is van wat er van jou en mij wordt verwacht in de maatschappij in deze moderne tijd.
Dat kennen we allemaal.
Die verwachting.
Het recept hoe te leven: wees gelukkig, gezond en enthousiast.
Houd van jezelf en heb een efficiënt leven, gericht op ervaringen en belevenissen.
Leef vooral in het hier en nu en wees opgewekt!
Ik heb daar nog iets aan toevoegen.
Dat is dat we in deze samenleving een bijna ziekelijke intentie hebben om onszelf te verbeteren.
Het rationele optimisme.
Elke nieuwe wet van de overheid.
Elke nieuwe uitvinding van de wetenschap of gecreëerde dienst van een startup.
Elk nieuw zelfhulpboek.
Ze hebben allemaal de belofte van verbetering in zich.
We willen dat alles beter wordt dan het was.
Besef dit: Jij als individu bestaat in samenspel met de samenleving.
Wat jij denkt, voelt, waarvoor je je schaamt of wat je plezier geeft, heeft altijd een relatie met wat de samenleving en onze cultuur belangrijk vinden.
Wat ‘het collectief’ van ons verwacht.
Dus wat jij voelt, is een reactie op wat de samenleving belangrijk vindt.
En wat de samenleving belangrijk vindt, wisselt uiteraard per bubbel waartoe je behoort en ook in welke periode we leven.
Of je in een stad of dorp woont.
Met een Twents accent praat of een Limburgse tongval hebt.
Of je op hockey zit of elke zaterdag op het voetbalveld staat.
Goed.
Ik schraap even mijn keel.
Ik neem een slokje water.
Komt ‘ie:
Er is iets tragisch aan het leven.
En dat is dat we vroeg of laat worden geconfronteerd met tegenslagen, verlies en teleurstellingen.
Je kan er niet voor vluchten, je kan ze niet voorkomen en je kan je er niet voor schuilen.
Ze overkomen ons allemaal.
Of het liefdesverdriet is, een onverwachte dood van een familielid, ontslag, ziekte of een aanranding.
Het leven is soms hartstikke kut.
Sterker nog.
Soms is er helemaal geen directe aanleiding, maar sluipt de somberheid erin.
Als een onbewuste tegenreactie op dat wat de samenleving van je verwacht.
Deze gevoelens die dan ontstaan, dat is melancholie.
Gevoelens van zwaarmoedigheid, verveling, somberheid, vertwijfeling, vrees, angst, leegte en vermoeidheid.
Maar vergis je niet.
Melancholie is ook uitbundig, mateloos en verlangend naar liefde en eenheid.
‘We leven in een melancholische tijd’, schreef Joke Hermsen in haar boek Melancholie van de onrust.
Ja. We leven in een melancholische tijd.
Ik denk dat we deze melancholische gevoelens zo heftig beleven, omdat onze gedachten botsen met het optimistische karakter van de samenleving.
Omdat we ons niet voelen, zoals we ons horen te voelen, wordt de melancholie in ons sterker en sterker.
Ik geef een voorbeeld.
De baan waarvan je als kind al droomde.
Opleiding gedaan.
Cv-building via commissies en vrijwilligerswerk.
Ondertussen een eetstoornis opgelopen door alle stress.
En dan heb je eindelijk die droombaan en dan kom je na een jaar tot de conclusie dat die je niet gelukkig maakt.
In ieder geval niet zoals je dacht.
Eerder stressvol en vermoeiend.
Shit…
Je hoort blij te zijn.
Dat salaris.
Je droom die is uitgekomen.
Iedereen die blij voor je is.
Hashtag ‘trots’.
Maar je voelt je hartstikke kut.
Wat nu?
Dat gevoel…
Dat is melancholie.
En melancholie is niet alleen een gemoedstoestand.
Het is een manier van reflecteren.
Want tijdens die wisselende gevoelens kan je de vraag stellen: ‘Wat nu?’
Doorgaan met je baan?
Of stoppen?
Roofbouw op je lijf plegen?
Of voor meer rust en saaiheid gaan?
De melancholie is als ware een adempauze.
Filosoof Joke Hermsen omschrijft de melancholie zo:
‘De melancholische mens treurt om wat voorbij is, ervaart een algehele zinloosheid van het bestaan en wordt geplaagd door een vrees voor het onbestemde en gevoelens van onmacht en onzekerheid. Melancholie kan zich uiten in bewuste herinneringen aan wat ooit was of in een onbewust verlangen naar wat nooit is geweest. Iets ontbreekt, maar wat dat precies is, kan niet goed benoemd worden. Juist dit ontbreken kan ook het verlangen voeden om op zoek te gaan naar wat verloren is gegaan; in dat geval werkt de melancholie als aanjager van creativiteit.’
Luister.
Het leven kan niet altijd een feestje zijn.
Gevoelens van verlies en tegenslag hoeven daarom ook niet weggedrukt, weggesnoven of weggeredeneerd te worden.
Ze zijn juist een nieuw begin.
Reflectie.
Ja. Stom woord. Door al die reflectieverslagen die je op school hebt zitten typen.
Maar reflectie heeft een functie.
Zoals Joke schrijft:
‘Melancholie is een adempauze van waaruit het juiste moment om een nieuwe kans te grijpen als het ware wordt voorbereid. Eerst reflectie, verstilling en bezinning, om vervolgens tot de juiste beweging te komen.’
Melancholie kan twee kanten opgaan.
Het kan je de zwaarte in trekken.
De depressie.
Alsof je je een maakt met je verlies en je er niet meer uit kan komen.
Of het gaat de andere kant op.
Die van hoop.
Van een nieuwe start.
En dat is waar de schoen wringt.
Onze obsessie met verbetering vloekt met de melancholie.
Er lijkt nauwelijks plek voor verlies, tegenslag of zwaarmoedigheid.
Om even tot bezinning te komen.
Ik neem even twee extreme voorbeelden.
Als je partner overlijdt, krijg je volgens de cao maar vier dagen verlof van je werkgever.
VIER.
Bij een burn-out bestaat je herstelplan met de bedrijfsarts uit zo snel mogelijk weer aan het werk gaan.
Er is geen ruimte om te beseffen wat een burn-out werkelijk is.
De mensen zijn niet overwerkt, maar zijn in hun werk vervreemd geraakt van zichzelf.
Reclames op tv laten alleen maar opgewekte mensen met loze beloftes zien, om via hun product je leven nog leuker te maken.
Come on…
Nog leuker?
Hoe je het went of keert, ons leven bestaat niet alleen maar uit gelukkige gevoelens.
Het nastreven van gelukkige gevoelens sluit dat andere deel volledig buiten.
Het leven is soms ook zwaarte, leegte, verveling en pijn.
Ook daar moeten we mee dealen.
Verwerken.
Reflecteren.
Om uiteindelijk nieuwe plannen te maken.
Het is niets voor niets dat bij liefdesverdriet elk liedje op de radio regelrecht je ziel binnenkomt.
Je bent in rouw.
Je zenuwen zijn gevoeliger.
Via kunst, zoals muziek, kunnen we onze zware gevoelens verwerken.
‘Zuiveren’.
Maar als heel de wereld opgewekt doet.
Films, reclames, speeches, ‘kop op’-adviezen van je vrienden, etc.
Dan raken we nog meer geïsoleerd en gaan we ook vreemd gedrag vertonen.
Om een voorbeeld te geven.
Ghosting op datingapps.
Diepe zucht.
Zelfs als je intiem bent geweest.
De makkelijkste weg is blokkeren.
Probleem opgelost.
Want dan hoef je jezelf niet te uiten en te verklaren waarom je iemand niet meer wil zien.
Dan hoef je geen vragen te beantwoorden over wat je zei toen je eigenlijk vooral geil en opgewonden was.
Of toen je zelfs plannen besprak over een gezamenlijke toekomst.
En dan hoef je vooral niet te voelen wat het met je doet als de ander teleurgesteld, boos of zelfs opgelucht reageert op jouw bericht om te stoppen.
We laten de zwaarte niet toe en het maakt ons soms gewoon kinderachtige klootzakken.
Goed.
Oké.
Je bent melancholisch.
WAT NU?
Een manier om met de melancholie om te gaan is creëren.
Dicht, schilder of fotografeer de gevoelens van je af.
Maak muziek.
Schrijf een filmscript.
Of zet gewoon je gevoelens of gedachten op papier.
Verwerk die shit.
Want taal maakt ons weliswaar menselijk.
Maar woorden schieten vaak ook tekort bij deze gevoelens.
En daarom is er kunst.
Om onze gevoelens te uiten waar de gewone taal beperkt.
Ik weet het ook wel.
De makkelijkste methode bij liefdesverdriet is Tinderen of alcohol drinken.
Maar kom op.
Probeer eens wat anders.
De meest intieme manier van in gesprek gaan met jezelf is kunst maken.
Niet om je gevoelens te laten verdwijnen en in te ruilen voor de volgende teleurstelling.
Maar om ze te onderzoeken.
Ze te verwerken.
Om contact te maken met het verlies, zonder dat je eraan onderdoor gaat.
En als creëren niet je ding is.
Bekijk of beluister juist kunst.
Om je ziel te zuiveren van de zwaarte.
Kunst verlicht.
Een goede film.
Een prachtige opera.
Een schitterend boek.
Schilderijen.
Een tentoonstelling.
Kunst is het antwoord op melancholie.
Als consument of producent.
Ik heb in dertien melancholische lessen opgeschreven hoe jij net zo’n melancholicus kan worden als ik.
Les 1 geef ik je alvast cadeau.
Luister elke dag naar The Smiths.
Ik heb een playlistje voor je gemaakt op Spotify
Les 2: Stop met gelukkig worden. Word gewoon melancholisch.
Les 3: Het verleden doet zo’n pijn om je te laten beseffen wat voor toekomst je wil
Les 4: Ik voel me zwak als ik mijn heftige gevoelens met iemand deel
Les 5: We zijn het verlies zelf
Les 6: Ik heb het geheim ontdekt tegen eenzame gevoelens (daar is geen app voor)
Les 7: Je lijf heeft zin in de toekomst, maar je hoofd zit nog vastgeplakt aan ducktape in je verleden
Les 8: De schaduwkant van je persoonlijkheid
Les 9: Op reis om jezelf te vergeten
Les 10: De reden waarom je zo angstig bent
Les 11: Als je de verwachtingen van anderen nou eens loslaat
Les 12: Als je wil laten zien aan de wereld dat je gelukkig bent, dan ben je dat vaak niet
Les 13: Wij hebben het door. De rest niet.
Elke dinsdag verschijnt er een les melancholie in je inbox 💛.
Blijf melancholisch.
Liefs,
Tomson
